پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی در پایان جنگ جهانی اول، جنبش‌های ملی‌گرایانه کردی از دهه ۱۹۲۰ شکل گرفتند. با این حال، تلاش کردهای عراق تا سال ۱۹۹۲ که نخستین گام مهم را در مسیر خودگردانی برداشتند، بی سرانجام بود. آن‌ها سپس با بهره‌گیری از شکست نیروهای عراقی در جنگ خلیج فارس، نخستین انتخابات پارلمانی و ریاست اقلیم را در اربیل برگزار کردند و دولت منطقه‌ای کردستان را تأسیس نمودند.
مبارزه کردهای عراق برای ایجاد منطقه ای خودگردان، از دهه ۱۹۶۰ که ملامصطفی بارزانی، پس از سال‌ها تبعید در اتحاد جماهیر شوروی، به عراق بازگشت، آغاز شد. او پس از آن که عبدالکریم قاسم، افسر ارتشی سلطنت عراق را سرنگون کرد، به کشور بازگشت. قاسم وعده داد که در قبال حمایت بارزانی، خودگردانی را به کردها اعطا کند. اما این وعده هرگز عملی نشد و تنش میان حزب دموکرات کردستان به رهبری بارزانی و دولت مرکزی در بغداد به جنگی مسلحانه انجامید که به «نخستین جنگ کرد-عراق» معروف شد. این جنگ ۹ سال به طول انجامید، هزاران کشته بر جای گذاشت و در نهایت به بن‌بست انجامید.
در آن زمان حزب بعث کنترل بغداد را در دست گرفته بود. در سال ۱۹۷۰، احمد حسن البکر، رئیس‌جمهور وقت عراق، توافق‌نامه‌ای با حزب دموکرات کردستان عراق امضا کرد و وعده خودگردانی برای کردها در مناطق شمالی عراق را داد. اما دولت مرکزی گام‌های عملی برای اعطای قدرت واقعی به کردها برنداشت و همچنان کنترل نظامی و اداری منطقه را حفظ کرد. نقض مکرر این توافق، در میانه دهه ۱۹۷۰، به بروز دور تازه‌ای از درگیری انجامید.
دهه ۱۹۸۰ شاهد دور تازه‌ای از سرکوب و خشونت شدید علیه کردها، این‌بار تحت حکومت صدام حسین، بود. پس از آغاز جنگ عراق علیه ایران در سال ۱۹۸۰، صدام حملات بی‌رحمانه‌ای را علیه کردها آغاز کرد. در جریان عملیات انفال در سال ۱۹۸۸، که از سوی سازمان‌های حقوق بشری و بسیاری از دولت‌ها به عنوان نسل‌کشی محکوم شد، ده‌ها هزار کرد کشته شدند و روستاهای آن‌ها به‌دست نیروهای عراقی ویران شد.
صدام این اقدامات را واکنشی به «خیانت کردها» خواند.
پس از پایان جنگ خلیج فارس در مارس ۱۹۹۱، کردهای شمال و شیعیان جنوب عراق که از شکست صدام توسط ائتلاف تحت رهبری آمریکا دلگرم شده بودند، علیه دولت بغداد قیام کردند. پاسخ صدام به این شورش، به‌ویژه در شمال، بسیار خونین و گسترده بود. آمریکا و متحدانش برای محافظت از کردها، منطقه پرواز ممنوع در شمال عراق ایجاد کردند. این اقدام و حمایت بین‌المللی از خودگردانی کردها، سرانجام زمینه‌ساز تشکیل منطقه‌ای خودگردان در شمال عراق شد.
در آن زمان، نیروهای سیاسی کرد میان دو جناح اصلی حزب دموکرات کردستان به رهبری خاندان بارزانی، و اتحاد میهنی کردستان به رهبری جلال طالبانی تقسیم شده بودند. رقابت این دو جناح برای تسلط کامل بر اقلیم کردستان عراق به جنگ داخلی انجامید که از اول مه ۱۹۹۴ آغاز شد و چهار سال ادامه داشت.
برهه های زمانی کلیدی در تاریخ مبارزات کردهای عراق:
- ۱۱ مارس ۱۹۷۰: پس از پایان نخستین جنگ کرد-عراق، دولت عراق به‌طور رسمی خودگردانی کردها را به رسمیت شناخت.
- ۱۹۷۴: شکست مذاکرات خودگردانی منجر به آغاز دومین جنگ کرد-عراق شد.
- ۵ مارس ۱۹۹۱: کردها پس از شکست صدام در جنگ خلیج، شورش می‌کنند اما به دلیل عدم حمایت مورد انتظار آمریکا، این شورش به‌شدت سرکوب می‌شود.
- ۱۹۹۲: جبهه کردستان عراق، متشکل از احزاب مختلف، انتخابات پارلمانی و ریاست اقلیم برگزار کرده و دولت منطقه‌ای کردستان را تشکیل دادند.
- اول مه ۱۹۹۴: جنگ داخلی چهار ساله میان جناح‌های کرد عراق آغاز شد.
پس از شکست مذاکرات صلح، در نهایت آمریکا در سال ۱۹۹۸ وارد عمل شد و توافق‌نامه واشنگتن را میان حزب دموکرات کردستان عراق و اتحادیه میهنی کردستان منعقد کرد. این توافق شامل برقراری آتش‌بس، بازگشت آوارگان و تقسیم قدرت میان دو حزب بود.
با اشغال عراق توسط آمریکا در سال ۲۰۰۳ و سرنگونی رژیم صدام، کردها بخشی از شورای حکومتی عراق شدند و در قانون اساسی جدید، منطقه کردستان به‌عنوان یک منطقه فدرال خودگردان به رسمیت شناخته شد و به دنبال آن دولت منطقه‌ای کردستان عراق به‌طور رسمی تشکیل شد.
در ۳۱ ژانویه ۲۰۰۵، پارلمان اقلیم کردستان مسعود بارزانی، فرزند مصطفی بارزانی، را به عنوان نخستین رئیس اقلیم کردستان انتخاب کرد. وی بر سه استان عمدتاً کردی اربیل، سلیمانیه و دهوک حکومت می‌کرد.
این دولت منطقه‌ای کنترل کامل امور داخلی خود را در اختیار گرفت، نیروی امنیتی مستقل با نام پیشمرگه تشکیل داد و زبان کردی را در کنار عربی به‌عنوان زبان رسمی به رسمیت شناخت.
با وجود کسب این سطح از خودگردانی، تنش‌ها میان دولت منطقه‌ای کردستان و دولت مرکزی بغداد بر سر موضوعاتی نظیر منابع نفتی، اختلافات ارضی و سهم کردها در دولت مرکزی، ادامه یافت. تلاش دولت اقلیم برای کنترل کامل میادین نفتی، گاه به‌رغم مخالفت‌های بغداد، موجب درگیری‌های مکرر شد.
با حمله گروه تروریستی داعش به شمال عراق در سال ۲۰۱۴ و فروپاشی ارتش عراق، نیروهای پیشمرگه کنترل منطقه نفت‌خیز مهم کرکوک را در دست گرفتند.
دولت اقلیم کردستان در سال ۲۰۱۷ همه‌پرسی استقلال برگزار کرد و اکثریت مردم به استقلال رأی دادند. اما این همه‌پرسی با مخالفت شدید بغداد و جامعه بین‌المللی مواجه شد، چرا که بیم آن می‌رفت تمرکز را از مبارزه با داعش منحرف کند.
حیدر العبادی، نخست‌وزیر وقت عراق، اعلام کرد که نتایج همه‌پرسی را به رسمیت نخواهد شناخت و بر اجرای قانون اساسی در همه مناطق کشور تأکید کرد. ارتش عراق به‌سرعت وارد کرکوک شد و پس از درگیری با نیروهای پیشمرگه، دولت اقلیم از موضع خود عقب‌نشینی کرد. دولت اقلیم در ۲۴ اکتبر ۲۰۱۷، پیشنهاد داد که نتایج همه‌پرسی بایگانی شده و آتش‌بس فوری برقرار گردد.
در بیانیه دولت اقلیم آمده بود:
«همه ما موظف به رفتار مسئولانه برای جلوگیری از خونریزی بیشتر و درگیری‌های مخرب بین نیروهای عراقی و پیشمرگه هستیم».
پنج روز بعد، مسعود بارزانی اعلام کرد که از سمت ریاست اقلیم کردستان کناره‌گیری خواهد کرد. دولت اقلیم در ماه نوامبر همان سال اعلام کرد که به حکم دادگاه عالی فدرال عراق مبنی بر ممنوعیت جدایی هیچ منطقه یا استانی از عراق احترام خواهد گذاشت.
این دولت تأکید کرد که این حکم باید مبنای گفت‌وگوی ملی و فراگیر میان اربیل و بغداد برای حل اختلافات باشد.
با وجود همه این مشکلات و اختلافات، وجود دولت منطقه‌ای کردستان برای کردهای عراق، همچنان یک دستاورد بزرگ در مسیر خودگردانی سیاسی و به‌رسمیت شناختن حقوق فرهنگی محسوب می‌شود.
منبع: روزنامه عرب نیوز
نظر شما