به گزارش کردپرس، با تداوم بی‌ثباتی در خاورمیانه بر اثر تشدید درگیری‌های نظامی و تحولات پویای منطقه‌ای، رویکرد ترکیه نسبت به عراق از سال ۲۰۲۰ به شکل قابل توجهی دچار تحول شده است. ترکیه طی این دوره تلاش کرده است روابط خود را با دولت مرکزی بغداد عادی‌سازی کند و در عین حال همکاری دیرینه خود با اقلیم کردستان عراق (KRG) را گسترش دهد.

سیاست سنتی ترکیه در قبال عراق همواره بر حفظ تمامیت ارضی این کشور و مقابله با تهدیدات امنیتی ناشی از حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) که آنکارا آن را گروهی تروریستی می‌داند، متمرکز بوده است. این رویکرد تحت تأثیر سیاست داخلی ترکیه، از جمله منازعات طولانی با اقلیت کرد این کشور، بی‌ثباتی داخلی عراق، رقابت‌های قدرت در بغداد و پویش‌های ژئوپولیتیک منطقه‌ای به ویژه نفوذ دول خارجی در عراق و فروپاشی حکومت بشار اسد در سوریه شکل گرفته است. در مجموع، سیاست ترکیه در قبال عراق عمدتاً تحت هدایت ملاحظات امنیتی، هم در سطح داخلی و هم در سطح منطقه‌ای، قرار دارد.

روابط با اقلیم کردستان عراق و حزب دمکرات کردستان
روابط ترکیه با حزب دمکرات کردستان  عراق، مهم‌ترین حزب سیاسی اقلیم کردستان، همچنان مستحکم باقی مانده است، هرچند پس از همه‌پرسی ناموفق استقلال در سال ۲۰۱۷ تنش‌هایی پدید آمد. در مقابل، روابط ترکیه با حزب اتحادیه میهنی کردستان به دلیل نگرانی‌های امنیتی و ادعای حمایت این حزب از پ.ک.ک، به ویژه تحت رهبری بافل طالبانی، چالش‌برانگیزتر شده است.

تحولات جدید در پی فراخوان عبدالله اوجالان
فراخوان عبدالله اوجالان، رهبر زندانی پ.ک.ک، در ۲۷ فوریه ۲۰۲۵ برای "خلع سلاح و انحلال" این سازمان، چشم‌انداز جدیدی را نه تنها در سیاست داخلی ترکیه بلکه در سطح منطقه‌ای ایجاد کرد. در پی این فراخوان، پ.ک.ک در سوم مارس اعلام آتش‌بس کرد. اگرچه چالش‌هایی باقی است، اما موفقیت این روند می‌تواند تأثیرات عمیقی بر روابط ترکیه و عراق داشته باشد.

تقویت همکاری‌های امنیتی با بغداد
ترکیه همزمان با این تحولات، همکاری‌های امنیتی خود با دولت عراق را از طریق توافق‌های اطلاعاتی و عملیات‌های نظامی مشترک تقویت کرده است. نشست‌های امنیتی در اوت ۲۰۲۳ و مارس ۲۰۲۴ منجر به امضای تفاهم‌نامه‌ای درباره همکاری‌های نظامی و امنیتی شد که در چارچوب آن عراق پ.ک.ک را به عنوان "سازمان ممنوعه" اعلام کرد، اقدامی که در هماهنگی با روایت ضدتروریسم ترکیه انجام گرفت. این موضع در جریان سفر رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، به بغداد در آوریل ۲۰۲۴ - نخستین سفر او به عراق در ۱۳ سال گذشته - مجدداً تأیید شد.

بر اساس توافقی دیگر، قرار شد پایگاه بعشیقه ترکیه در شمال عراق به مرکز آموزشی و همکاری مشترک ترکیه-عراق تبدیل شود، هرچند این اقدام تاکنون به صورت عملی محقق نشده است.

افزایش تحرکات دیپلماتیک ترکیه
تحرکات دیپلماتیک ترکیه نیز به طور چشمگیری افزایش یافته و مقام‌های ترکیه به طور مکرر با مقامات عراقی از جمله محمد الحلبوسی، رئیس سابق پارلمان عراق، و عمار حکیم، رهبر پیشین مجلس اعلای اسلامی عراق، دیدار داشته‌اند. داده‌های رسمی ترکیه افزایش چشمگیر این دیدارها را طی سال‌های ۲۰۲۴ تا ۲۰۲۵ نشان می‌دهد.

تحقیقات میدانی نیز حاکی از آن است که ترکیه در تلاش است روابط دیپلماتیک خود را نهادینه کند و آن را از تکیه بر روابط شخصی میان رهبران فراتر ببرد تا در برابر تحولات داخلی آینده عراق، آسیب‌پذیری کمتری داشته باشد.

بعد نظامی سیاست ترکیه
عملیات‌های نظامی ترکیه در خاک عراق سابقه‌ای طولانی دارد و به دهه ۱۹۸۰ بازمی‌گردد، زمانی که ترکیه تلاش کرد زیرساخت‌های پ.ک.ک را نابود کند. در سال ۲۰۲۳، عملیات‌های نظامی ترکیه به طور قابل توجهی افزایش یافت و عمدتاً بر مناطق متینا، زاپ و آواشین متمرکز شد.

بغداد این عملیات‌ها و توسعه پایگاه‌های نظامی ترکیه در خاک عراق را نقض حاکمیت خود دانسته و محکوم کرده است. گروه‌های شبه‌نظامی عراقی نیز پایگاه‌های ترکیه را هدف قرار داده‌اند. موافقت اخیر ترکیه برای واگذاری کنترل پایگاه بعشیقه به عراق نشان‌دهنده تلاش آنکارا برای کاهش نگرانی‌های مربوط به حاکمیت عراق و نهادینه‌سازی همکاری‌های امنیتی دوجانبه است.

طی سال گذشته، ترکیه همچنین اقدامات نظامی علیه عناصر پ.ک.ک در منطقه سلیمانیه، تحت کنترل اتحادیه میهنی کردستان را شدت بخشیده و به بافل طالبانی هشدار داده است که روابط خود با پ.ک.ک را قطع کند یا با پیامدهای جدی مواجه شود. در سال ۲۰۲۳، ترکیه پروازها به سلیمانیه را به عنوان اهرم فشار تعلیق کرد. اختلافات داخلی در اتحادیه میهنی نیز موضع طالبانی را تضعیف کرده و برخی جناح‌های این حزب، به رهبری لاهور و قباد طالبانی، خواستار روابط نزدیک‌تر با ترکیه و اقلیم کردستان شده‌اند.

تغییر در سیاست داخلی ترکیه نسبت به کردها
تحولات اخیر به ویژه فراخوان اوجالان برای انحلال پ.ک.ک، در راستای تغییرات منطقه‌ای و تضعیف موقعیت این گروه بر اثر فشارهای نظامی ترکیه قابل تحلیل است. همکاری فزاینده ترکیه با بغداد و اربیل، فضای تحرک پ.ک.ک در منطقه را به شدت محدود کرده است.

سیاست ترکیه در قبال کردها وارد مرحله جدیدی شده است که با هماهنگی دوگانه با بغداد و اقلیم کردستان و بهره‌گیری ترکیبی از ابزارهای نظامی و دیپلماتیک مشخص می‌شود.

چالش‌های پیش‌روی راهبرد ترکیه
با این حال، سیاست ترکیه با چهار چالش اصلی مواجه است:

• موازنه میان بغداد و اربیل: تنش‌های حل‌نشده درباره تقسیم منابع نفتی و مدیریت سرزمین‌های مورد اختلاف همچنان ادامه دارد و ترکیه باید میان این دو بازیگر به دقت تعادل برقرار کند.
• رقابت‌های درون‌کردی: ادامه رقابت میان حزب دمکرات کردستان و اتحادیه میهنی کردستان، اهداف استراتژیک ترکیه در شمال عراق را پیچیده می‌کند و فضای عملیاتی برای پ.ک.ک را حفظ می‌کند.
• مولفه های داخلی عراق: با توجه به آسیب‌پذیری سیاسی عراق و انتخابات پیش‌رو در ۱۱ نوامبر، امکان بروز مجدد کشمکش‌های داخلی وجود دارد که ممکن است روند کنونی روابط ترکیه-عراق را مختل کند.
• محدودیت ظرفیت امنیتی عراق: ناتوانی عراق در اجرای کامل توافقنامه‌هایی مانند توافقنامه سنجار، یکی از عوامل بازگشت ترکیه به عملیات نظامی در شمال عراق بوده است.

افزون بر این، رقابت‌های ژئوپولیتیک منطقه‌ای، به ویژه میان آمریکا و ایران، بر محاسبات استراتژیک ترکیه در عراق سایه افکنده است. هرچند فشار حداکثری ترامپ عراق به چالش کشیده، اما تغییرات احتمالی در سیاست‌های آمریکا، به ویژه در صورت خروج نیروهای آمریکایی از سوریه، می‌تواند چشم‌انداز تحرکات منطقه‌ای را بیش از پیش پیچیده کند.

نتیجه‌گیری
تحقیقات ما نشان می‌دهد که سیاست ترکیه در قبال عراق طی پنج سال اخیر مبتنی بر یک استراتژی دوگانه بوده است. ترکیه علاوه بر تعامل گسترده با اقلیم کردستان، همکاری‌های خود با دولت مرکزی عراق را نیز تقویت کرده و ابزارهای دیپلماتیک و نظامی خود را گسترش داده است. این رویکرد به ترکیه امکان داده تا در مواجهه با تحولات سریع داخلی و منطقه‌ای، انعطاف‌پذیرتر عمل کند. با این حال، موفقیت بلندمدت این استراتژی بستگی به توانایی ترکیه در مدیریت تحولات منطقه‌ای، ساماندهی پویش‌های داخلی و ایجاد توازن در سیاست‌های خود در قبال عراق دارد.

منبع: اندیشکده ستیمسون

نویسندگان:

پروفسور ملیحه آلتون‌ایشیک عضو هیئت علمی دپارتمان روابط بین‌الملل در دانشگاه فنی خاورمیانه (METU) در آنکارا است. پژوهش‌های او عمدتاً بر روابط بین‌الملل خاورمیانه و سیاست خارجی ترکیه متمرکز است. از جمله آثار اخیر او می‌توان به مقالاتی چون «مسیر یک قدرت میانی تعدیل‌شده: تلاشی برای فهم سیاست خارجی ترکیه در صدمین سال تأسیس آن»، منتشرشده در نشریه Turkish Studies در سال ۲۰۲۳؛ «دیپلماسی بشردوستانه به‌عنوان یک نقش ملی ترکیه و نحوه عملکرد آن: شواهدی از سومالی و افغانستان»، منتشرشده در Southeast European and Black Sea Studies در سال ۲۰۲۳؛ «سیاست خارجی ترکیه در قبال اسرائیل: هم‌زیستی ایدئولوژی و عمل‌گرایی در عصر تحولات جهانی و منطقه‌ای»، منتشرشده در نشریه International Politics در سال ۲۰۲۵؛ و مقاله در دست انتشار با عنوان «پروژه‌ای نوین برای نظم منطقه‌ای مبتنی بر خلیج فارس در خاورمیانه؟» در Middle East Journal اشاره کرد.

دکتر دریا کوچر عضو هیئت علمی دانشکده تحصیلات تکمیلی علوم اجتماعی در دانشگاه فنی خاورمیانه (METU) است و همچنین ریاست برنامه مطالعات خاورمیانه و برنامه مطالعات منطقه‌ای این دانشگاه را بر عهده دارد. او دارای مدرک دکترای روابط بین‌الملل از مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی لندن (LSE) است. تمرکز اصلی پژوهش‌های او بر روابط در حال تحول ترکیه با خاورمیانه، به‌ویژه با ایران و کشورهای حوزه خلیج فارس است، و در عین حال به پویایی‌های وسیع‌تری همچون مسائل امنیتی، تحول دولت‌ها، و اثرات بین‌المللی ابتکار «کمربند و جاده» نیز می‌پردازد. دکتر گوچر مقالات متعددی در زمینه سیاست منطقه‌ای، به‌ویژه تعامل ترکیه با چین، منتشر کرده است که برخی از آن‌ها توسط مراکزی چون بنیاد کارنگی و بنیاد فردریش ابرت (Friedrich Ebert Stiftung) منتشر شده‌اند. او همچنین در زمینه جنبش‌های اجتماعی در خاورمیانه تدریس و تحقیق می‌کند. آثار او ترکیبی از نظریه‌های روابط بین‌الملل، مطالعات منطقه‌ای و جامعه‌شناسی تاریخی است که با رویکردی تحلیلی به بررسی پیوندهای بین‌المللی تحولات سیاسی در منطقه می‌پردازد.