کردپرس-  بدون شک شناسنامه هر شهر و کشوری فرهیختگان علمی، هنری، ادبی، فرهنگی و ورزشی است شهرستان مرزی بانه نیز هنرمندان، اندیشمندان و مفاخر زیادی را در دامان خود پرورده که بر قدر و منزلت آن افزوده است.

استاد محمد رئوف توکلی یکی از پیشکسوتان و مفاخر بنام شهرستان بانه است که با بیش از نیم قرن تلاش فرهنگی، نقش ارزنده و ماندگاری را در نگارش و ثبت تاریخ و فرهنگ کردستان بویژه شهر بانه ایفا کرده است.

آنچه استاد توکلی را از سایر پژوهشگران و نویسندگان متمایز کرده این است که  دوران کودکی و نوجوانی او مصادف بوده با رویدادهای تاریخی مهم همچون جنگ دوم جهانی و پیامدهای سنگین آن،  تسخیر و سوزاندان شهر به فرمان محمد رشید خان  که ناگزیر شدن خانه و آشیانه ترک کنند و تنها دبستان شهر تعطیل و وقفه های اجباری تحصیلی بواسطه ی نبود امنیت، ثبات و محرومیت شدید از امکانات زیست شهری همچون نبود حتی یک دبیرستان همه این مشکلات و فراز و نشیب ها باعث شد تا دوران دبستان و دبیرستان را با مشقت و رنج فراوان سپری کند.

در دوران جوانی تبعید و مجبور به کوچ اجباری شد او برای شغل آموزگاری عزم خود را جزم کرد و با برخورداری از شخصیتی پر تلاش، خستگی ناپذیر، امیدوار، هدفمند، پیشرو و عاشق تاریخ و فرهنگ مردمانش از حرکت نیستاد و گام در راهی پرفراز و نشیب نهاد.

از دیگر وجوه تمایز دوران تلاش استاد محمد توکلی با دوران حاضر این است که نویسندگان و دانش پژوهان این زمان از امکاناتی چون کامپیوتر، اینترنت و هوش مصنوعی برخوردار هستند که امکان دستیابی به منابع اسناد و مدارک علمی و تاریخی را به آسانی و با سرعتی باور نکردنی فراهم می سازد.

در دورانی که او گام در این راه نهاد برای دستیابی به اطلاعات و منابع ناگزیر بود کتابخانه ها و دانشگاه ها و مراکز علمی را برای دسترسی به یک کتاب، یک سند و یا یک عکس طی روزها زیر و رو کرده تا بتواند برگی مستند و مطمئن بر اوراق کتاب ها مورد نظرش بیفزاید.

روزها و ساعت ها پس از تدریس در مدرسه و تحصیل در دانشگاه با روحیه ای خستگی ناپذیر و با هزینه های شخصی کتاب ها و اسناد کتابخانه های ملی، مجلس، دانشگاه تهران و سایر مراکز نگهداری نسخه های خطی قدیمی و رنگ و رو رفته را با دقت خوانده و ثبت جستجو کرده تا ضمن امانتداری آنها را احیا و از خطر نابودی نجات داده و در اختیار عاشقان و راهروان علم و فرهنگ قرار دهد از این رو از او به عنوان احیاء کننده نسخه های خطی در فرهنگ و تاریخ کردستان نیز یاد می شود.

مرد تاریخ کردستان

تکاپو و تلاش مستمر او در طول چند دهه از دید صاحبنظران و اندیشمندان دور نماند و در بسیاری از مقالات و سخنرانی ها از او با عناوینی چون محقق گمنام، مرد تاریخ  کردستان، قدیمی ترین معلم جغرافیای کردستان، احیا کننده نسخه های خطی قدیمی در حوزه تاریخ و فرهنگ کردستان موسس اولین مرکز نشر کتاب کُردی و اولین پژوهشگر در زمینه تاریخ تصوف در کردستان یاد شده است.

دوران کودکی  استاد توکلی

در سال ۱۳۰۹ در شهرستان بانه دیده به جهان گشود پدرش نصرالله و مادرش ستاره خانم نام داشت در سال ۱۳۱۶ پدرش او را در تنها دبستان شهر بنام دبستان پهلوی ثبت نام کرد که بارها در خاطرات خود از رفتارهای خشن معلم ها و تنبیه بدنی دانش آموزان در نظام اموزش و پرورش وقت سخن به میان می آورد.

توکلی می گوید: در دوران کودکی بارها شاهد گریه های مادرش بوده و همواره با ذهن کنجکاو کودکی بدنبال پی بردن به دلیل گریه هایش بود در سال های بعد که بزرگتر شده بود از مادر می شنید که در جریان جنگ اول جهانی به دنبال گسترش قطعی در ایران و تغییر مرزهای جغرافیایی بیشتر اقوامش به انسوی مرز یعنی اقلیم کردستان عراق کوچ کرده و دیگر هرگز انها را ندیده بود.

در بخشی دیگر از خاطراتش عنوان می کند: بنا بر گفته آفتاب خانم آخرین بازمانده خاندان و خواهر ستاره خانم تمامی افراد در اثر قحطی ناشی از تصرف نابحق و ویرانگر خاک منطقه و تاراج منابع غذایی ساکینین در دوارن جنک اول جهانی جان سپرده وی همواره در گفت وگو با خانواده، نزدیکان و دوستان از این درد و زخم عمیق مادرش سخن گفته است مادرش ستاره خانم توکلی از بازماندگان خانواده ای علمی بوده که طی نسل های متوالی از حکم قضاوت برخوردار بودند و از این رو در شهر بانه به طایفه قاضی مشهور بودند.

آثار جنگ دوم جهانی بر مسیر زندگی محمد رئوف توکلی

در سال ۱۳۲۰ کلاس چهارم دبستان را به پایان رساند جنگ دوم جهانی ادامه داشت و ایران از شمال توسط ارتش روسیه و از جنوب توسط انگلیسی ها اشغال شده بود.

بمباران شهرهای ارومیه، مهاباد و سقز در خرداد ماه ۱۳۲۰ توسط روسیه، تسخیر کوتاه مدت شهر توسط قوای نظامی روس، سپس اداره دوباره ۸ شهر بوسیله ارتش ژاندارمی و شهربانی و تصرف شهر توسط محمد رشید خان و جمعی از بیگ زاده های بانه در نوزدهم شهریور ماه اتفاق افتاد و این وضعیت سه سال ادامه داشت در این فاصله شهر بانه بین ارتش روسیه، دولت ایران و محمد رشید خان دست بدست شد.

به دنبال حاکمیت دوباره دولت بر شهر بانه در مهر ماه سال ۱۳۲۳ محمد رشید خان ناگزیر شهر را ترک کرد اما قبل از ترک شهر در هشتم مهر فرمان سوزاندن شهر را صادر و بانه به تلی از خاکستر تبدیل شد مردم ناگزیر به روستاهای بانه و کردستان عراق پناه بردند خانواده محمد رئوف توکلی به روستای (مه روی) در اقلیم کردستان پناه بردند.

در سال ۱۳۲۶ به پیشنهاد ملا عزیز خطیبی (رئیس فرهنگ وقت) ادامه تحصیل داد و کلاس های پنجم و ششم ابتدایی را در یک سال تمام کرد در خرداد سال ۱۳۲۷ امتحان نهایی ششم ابتدای در بانه برگزار شد دقایقی پس از برگزاری امتحان انشاء آقای عبدالغفار ارجمندی بازرس  سنندج انشاء او را خواند و می گوید حیف است شما ادامه تحصیل ندهی چون انشایت عالی بود و بدین وسیله انگیزه ادامه تحصیل را در او تشدید می کند و همان سال موفق به دریافت تصدیق ششم ابتدایی می شود و در همان سال در روستای بوئین به عنوان آموزگار مشغول بکار می شود مردم روستا با مدرسه و معلم مخالف بودند و این امر باعث انحلال مدرسه شد و ناچار به شهر بازگشت و در آنجا کار خود را ادامه داد.

چاپ اولین اثر

در سال ۱۳۳۳با دوشیزه شمسی شافعی اهل سقز ازدواج کرد پس از ازدواج در دبیرستان بانه مشغول بکار شد و همزمان تحصیلات خود را ادامه داد در سال ۱۳۴۰ موفق به دریافت مدرک دیپلم ادبی شد و در سال ۱۳۴۴ دوره تخصصی مدیریت و راهنمایی مدارس ابتدایی را در دانشسرای عالی تهران گذراند اما به دلیل مبارزات آزادی خواهانه به شهر ری تبعد شد.

در سال ۱۳۴۷ در کنکور سراسری شرکت کرده  و در دانشگاه تهران پذیرفته شد و پس از بیش از سه سال موفق به دریافت دانشنامه لیسانس در رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی شد.

از زمان آموزگاری در تهران تا کنون با مطبوعات داخلی و خارجی همکاری داشته و مقالات زیادی از به زبان کُردی و فارسی چاپ شده از همان دوران دانشجویی بدنبال دستیابی به اطلاعات، شواهد و مدارک معتبر و مستند برای تالیف و تدوین تاریخ تصوف در کردستان و جغرافیا و تاریخ زادگاه خود بود و با این هدف واضح و ارزشمند بی وفقه به کاوش در میان کتابها، مجلات و نسخه های خطی قدیمی می پردازد در این مسیر آنقدر به کتابخانه ملی تهران مراجعه و میان کتابها و نسخه های قدیمی و خطی به کندو و کاو پرداخت که رییس وقت کتابخانه ملی به او لقب محقق گمنام داده بود.

سرانجام در سال ۱۳۵۴ کتاب تاریخ تصوف در کردستان و جغرافیا و تاریخ بانه را در یک مجله به چاپ رسانید و در سال ۱۳۵۶ در سفری پر ماجرا به کشورهای خاورمیانه ( ترکیه، سوریه و لبنان ) به اسناد و مدارکی در زمینه ریشه های تاریخی و فرهنگی تصوف در منطقه دست یافت که منجر به تکمیل نسخه اولیه کتاب تاریخ تصوف کردستان شد.

تاسیس انتشارات توکلی

فعالیت های پژوهشی، تالیف و ترجمه وی در زمینه فرهنگ و ادبیات کردی تا به امروز ادامه داشته و چندین کتاب را تالیف، تصحیح و بسیاری از نسخه های خطی  قدیمی را با تلاش زیاد احیا و از خطر نابودی نجات داد همچنین صدها مقاله و سخنرانی به زبان های فارسی و کردی در نشریات داخلی و خارجی منتشر کرده و در اینجا لازم است به نظرات نویسندگان، شاعران و محققان برجسته ای چون دکتر باستانی پاریزی، استاد محیط طباطبایی، دکتر جمشید صداقت کیش، دکتر کلیم الله توحدی، استاد هه ژار موکریانی، دکتر جمال نه به ز، جان دوست، فاروق کیخسروی، دکتر محمد علی سلطانی و بسیاری از فرهنگ دوستان پژوهشگران اشاره کرد که به نیکی از زحمات و خدمات ارزنده وی یاد کردند.

سالها قبل در یکی از نمایشگاه های بین المللی کتاب تهران زنده یاد استاد محیط طباطبایی را ملاقات کرده و می گوید استاد در آثار منتشره داخلی درباره ما کردها حق مطلب ادا نمی شود و گاهی مورد بی مهری قرار می گیریم طباطبایی در پاسخ می گوید باید خودتان قلم بردارید و بنویسند.

این توصیه استاد انگیزه توکلی را برای تحقیقات بیشتر و تاسیس اولین انتشاراتی برای چاپ و نشر آثار ردی صد چندان می کند و در سال ۱۳۷۶ انتشارات توکلی را در تهران پایه گذاری کرد که همچنان فعالیت می کند.

در این مسیر استاد توکلی همواره از نقش موثر پشتیبانی و فداکاری همسرش یاد می کند بارهای در سمینارها و جلسات مختلف از زحمات شریک هفتاد سال زندگی مشترک و پرفراز و نشیب خود سپاسگزاری کرده است.

توکلی در پاسخ به منتقدان بویژه در زمینه مکتوبات تاریخی بانه چنین پاسخ می دهد: نوشتن تاریخ معاصر بویژه برای شهرهای کوچک بسیار مشکل و گاهی پر مخاطره و دشمن ساز می شود زیرا نگاشتن حقایق خوشایند برای همه افراد نیست و نمی توان بخاطر راضی کردن همه حقایق را قربانی کرد وی بارها اظهار داشته که من بیش از نیم قرن پیش با امکانات و محدودیت های آن زمان تلاش خود را برای ثبت وقایع تاریخی و فرهنگی کردستان بویژه زادگاهش انجام داده که قطعا خالی از اشکال نیست.

تالیفات چاپ شده محمد رئوف توکلی شامل جغرافیا و تاریخ بانه کردستان، تاریخ تصوف در کردستان، چهار امام اهل سنت و جماعت، سفری به سه کشور خاورمیانه، نسب نامه طایفه قاضی در بانه، مجموعه مقالات، نووسراوه کانم، خوله پیزه و حمه تالی بانه کی بوو است.

توکلی آثار را نیز تصحیح کرده که شامل: تذهیب المرام فخرالدین رودباری، زبده التواریخ سنندجی در تاریخ کردستان ملا محمد شریف قاضی، عشایر و ایلات طوایف کرد علی اکبر وقایع نگار کردستانی، سیرالاکراد در تاریخ و جغرافیای کردستان عبدالقادر بن رستم بابانی، حدیقه ناصریه و مرآتالظفر در جغرافیا و تاریخ کردستان علی لکبر وقایع نگار کردستانی، بدایع اللغه فرهنگ کردی و فارسی علی الکبر وقایع نگار کردستانی، قصیده سماعیه یا شوری درویش نقشی، رهوشی کوردان میژووی کوردستان و شش اختر و حسن زرگر است.

چهار امیر نشین کرد محمد جمیل روژبیانی، دینور و ناموران ان محمد جمیل روژبیانی و دیوان سید حسن سورینی آثاری که به کوشش وی چاپ و منتشر شده است.

توکلی کتاب محمد جمیل روژبیانی به نام جنیش ملی کورد در ترکیه ترجمه کرد و کتاب های بیره وه ری یه کانم و ترجمه کتاب کورد اثر ویلادیمیر مینورسکی آماده چاپ است.

مراسم بزرگداشت ماموستا محمد رئوف توکلی با حضور  شاگردان وی، اندیشمندان، اهل قلم، مفاخر از سراسر کشور و مسئولین شهرستان بانه در سالن آمفی تئاتر اداره فرهنگ وارشاد اسلامی بانه برگزار شد.