کردپرس - دختری که تا همین چند وقت پیش شاد و سرزنده مشغول درس و مدرسه بود و داشت خود را برای کنکور آماده می کرد. خانواده اش هیچ نشانی از ناامیدی در او ندیده بودند و حتی از برنامه هایی که برای آینده اش داشت می گویند. مادر که صورت اش از گریه خیس شده و چشمان اش از بی خوابی قرمز و متورم اند اتفاقات رخ داده را به یاد می آورد. «یه روز وقتی هانیه از مدرسه برگشت خیلی پریشان و ناراحت بود. اصلاً مثل روزهای قبل نبود. هرچی ازش پرسیدم چی شده جواب درست نمی داد و می گفت هیچی و امتحان کلاسی داشتن و  امتحانش رو خراب کرده و برای همین ناراحت است. من باور کردم و دیگر بحث را ادامه ندادم تا اینکه شب شد و وقت شام.  سر سفره دیدم دار گریه می کند. خیلی نگران شدم و همان جا فهمیدم که ماجرای امتحان و اینا درست نیست و اتفاق دیگری افتاده است». 

مادر اینجای صحبت هایش که می رسد بغض اش می ترکد. با دست خوشه های اشک را از پهنای صورت اش پاک می کند و به دختر دیگرش می گوید چای بیاورد و بعد با همان بغض ادامه می دهد. «اون شب وقتی برای شام رفتم صداش کنم و دیدم حالش خوش نیست به پدرش حرفی نزدم و خودش قول داد آخر شب ماجرا رو برام تعریف می کنه. بعد از شام و وقت خواب شروع کرد به حرف زدن. از اتفاقی که توی مدرسه براش افتاده بود گفت و اینکه یکی براش حرف درآورده. از این گفت که چطور به خاطر یه حرف بی اساس و بی سند توی مدرسه قضاوتش کردن و دوستاش بد نگاهش کردن و اینکه به خاطر کار نکرده، مدیر مدرسه ازش توضیح خواسته و بهش تذکر داده…». 

آنچه برای این دخترک رخ داده بود مربوط می شد به ارسال عکسی از او در گروه های مجازی مدرسه. عکسی که خودش بی خبر بود و اصلاً نمی دانست کی و کجا چنین عکسی از او گرفته شده که حالا منتشر شده و برایش مشکل و دردسر ایجاد کرده؛ از مورد قضاوت قرار گرفتن تا برچسب خوردن و نگاه های زننده دوستان و اطرافیان اش و مهم تر از همه رفتار مدیر و معلمان اش که برایش سنگین بودند، همه منجر به حال خراب این دختر شد به طوری که تحمل ادامه کلاس را نداشته و از مدرسه بیرون می زند.  

در این حین دختر دیگر این خانواده چایی را آورده و تعارف کرد. نگاهش که می کنی چشمان پر از اشک اش را می بینی که هر آن است از حصار مژه هایش به روی صورت سفیدش بریزند. او خواهر بزرگ اش را تنها برای یکسری شایعات بی اساس از دست داده و حالا مانده چطور با این غم کنار بیاید. در حینی که  استکان چایی را از داخل سینی نقره ای رنگ برمی دارم  تنها یک جمله می گوید. «خدا لعنت کنه هرکی ندانسته درباره دیگران حرف میزنه». همین یک جمله کافی است تا پی ببری زخم این خانواده چقدر عمیق و دردناک است. زخمی که نه با خودکشی «هانیه» که با حرف و حدیث های دیگران عمیق و عمیق تر شده و حتی بعد از مرگ دختر بیشتر هم شده است.

در فکر مردمی هستم که راحت شایعه می سازند و راحت به باور آن می رسند که مادر نگاهم می کند. از آن نگاه هایی که تا عمق وجود می رود. نگاهی با هزاران سؤال. سؤالاتی که نمی دانم پاسخی خواهند داشت یا نه. با دستان لرزان لیوان آبی از روی میز بر می دارد و گلوی خشک شده اش را قوایی می بخشد. «دختر من اهل بی بند و باری نبود. اون قدری با من راحت بود که هرچی می شد رو بهم می گفت و ازم مشورت می گرفت. من خودم در جریان همه چی بودم و می دونستم هرکی هرچی گفته دروغ هست و شایعه. عکسی که منتشر شده بود چیزی رو نشون نمی داد ولی کلی حرف و حدیث برامون درست کردن». 

این مادر وقتی به این بخش از سخنانش می رسد دیگر گریه امانش نمی دهد. زار می زند و ناله کنان به هق هق می افتد. هوای سردی از پنجره اتاق به داخل می آید. صدای گربه ای از داخل حیاط شنیده می شود. مادر نگاهی گذرا از پنجره به حیاط می کند و با همان هق هق می گوید «این صدای بچه گربه ای هست که هانیه هر روز بهش غذا می داد. حالا که دیگه نیست و این گربه هم براش بی تابی می کنه».

در این حین او به عکس دخترش نگاهی می کند. دختری که قربانی قضاوت شد. قضاوتی ناعادلانه بدون دانستن اینکه واقعیت چیست و دقیقاً چه اتفاقی افتاده است. رنجی که این خانواده می کشند تنها برای از دست دادن عزیزشان نیست. آنچه بیشتر نیش می زند به دلشان شایعاتی است که تمامی ندارند حتی بعد از مرگ دخترشان… شایعاتی که چنان رشد می کند و به سرعت پخش می شوند که دیگر ریشه حقیقت گم و دروغ به راحتی اوج می گیرد و این اوج گیری تا جایی پیش می رود که تفکیک حقیقت از شایعه، مشکل و گاهی غیرممکن است.  

شایعه؛ قاتلی درجه یک

متأسفانه آمارهای دقیقی در مورد مرگ هایی که به طور مستقیم ناشی از شایعات هستند، وجود ندارد اما می توان گفت که شایعات منجر به مرگ های غیرمستقیم می شوند. در بعضی موارد، شایعات می توانند منجر به بروز ترس، اضطراب یا رفتارهای خطرناک شوند که در نتیجه مرگ اشخاص را در پی دارد. در واقع باید این طور گفت که مرگ به طور غیرمستقیم با شایعه ارتباط دارد.  

مطابق تحقیقات صورت گرفته توسط روانشناسان و جامعه شناسان از دلایل مرگ هایی که ناشی از شایعات هستند می توان به «ترس و اضطراب، رفتارهای خطرناک، پذیرفتن شایعه به جای حقیقت، فشارهای روانی و…» اشاره کرد که در مجموع شایعات به طور مستقیم عامل مرگ نیستند اما نقش غیرمستقیم خود را ایفا می کنند.

شایعه چیست و چگونه شکل می گیرد؟

از منظر روانشناسی شایعه پیامی است که به طرز غیررسمی (معولاً دهان به دهان) منتقل و به موضوعی مربوط می شود که تحقیق در درست بودن یا نادرست بودن آن مشکل است. شایعه معمولاً شامل اطلاعاتی می شود که برای مردم اهمیت دارد. وقتی جامعه مشتاق خبرگیری از چیزی باشند ولی قادر به کسب اطلاعات درستی نباشند، پذیرای شایعات می شوند. شایعات اگر تعصبات اشخاص را تأیید و یا نفرت هایشان را توجیه نماید، بهتر و بیشتر می تواند گسترش یابد.  

این پدیده که براساس شنیده ها در زمینه افکارعمومی شکل می گیرد و ممکن است از یک خبر ناشی شود و یا بر پایه هیاهوی بی اساس به وجود آید، از طبیعی ترین پدیده های روان-اجتماعی و یکی از رایج ترین شیوه های کنش متقابل با ابعاد گسترده بوده که جنبه های آن به ویژه در زمان های بحرانی حالتی به مراتب حادتر به خود می گیرد. هرچند کارکردهای اجتماعی آن کاملاً شناخته نشده اما بیشتر در وضعیت های بی هنجاری در جامعه روی می دهد.  

هنگامی که واقعیت های اجتماعی به نوعی برای مردم در ابهام و پوشیدگی باقی بماند و رسانه های گروهی سعی در روشن کردن این واقعیت ها نداشته باشند؛ زمینه مناسبی برای رواج شایعه به وجود می آید.  

مطابق تحقیقات انجام شده در رواج شایعه دو عامل دخالت دارد: اهمیت موضوع و ابهام در جامعه. دو عاملی که باید مورد توجه قرار گیرند تا دست شایعه پردازان کوتاه شود.  
 

شایعه سنتی و مدرن

اگر تا دیروز شایعه به صورت دهان به دهان و سنتی رواج داشت، امروز نه تنها این روش سنتی ادامه دارد بلکه شیوه های مدرنی هم به آن اضافه شد؛ شیوه هایی که به گفته نایب دبیر اتحادیه علمی مشاوره و روانشناسی ایران در سرعت پخش شایعه بیشتر اثر دارند.

در همین زمینه «مجید زارعی» در مصاحبه با خبرنگار کردپرس به بیان چالش های مرتبط با این مسئله پرداخت. «در دنیای امروز، که عصر ارتباطات و اطلاعات نامیده می‌شود، جریان اطلاعات با سرعتی سرسام‌آور در حال گسترش است. این گستردگی، اگرچه فرصت‌های بی‌شماری را برای توسعه و آگاهی فراهم می‌آورد، اما چالش‌های جدیدی را هم به همراه دارد. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، گسترش پدیده‌ای به نام شایعـه است؛ شایعه، به عنوان نوعی ارتباط غیررسمی و تأیید نشده، همواره در جوامع بشری وجود داشته، اما در عصر دیجیتال، با استفاده از شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های آنلاین، سرعت و دامنه انتشار آن به طور چشمگیری افزایش یافته است». 

او شایعه را پدیده‌ای پیچیده و چندوجهی می داند که با استفاده از ساز و کارهای روانی، اجتماعی و فرهنگی، تأثیرات گسترده‌ای بر اشخاص و جوامع می‌گذارد. «از اضطراب و استرس شخصی گرفته تا قطبی شدن جامعه و تضعیف ارزش‌های اخلاقی، شایعه می‌تواند پیامدهای مخربی را به دنبال داشته باشد. با توجه به گسترش روزافزون رسانه‌های اجتماعی و نقش آن‌ها در انتشار اطلاعات، مقابله با شایعه به یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر تبدیل شده. برای مقابله مؤثر با شایعه، نیازمند یک رویکرد جامع و چندجانبه هستیم که شامل آموزش سواد رسانه‌ای، افزایش شفافیت و اطلاع‌ رسانی، ترویج تفکر انتقادی، مقابله با منابع شایعه و تقویت اعتماد اجتماعی بوده و همچنین، لازم است به تأثیرات روانی شایعه بر اشخاص توجه ویژه‌ای داشته و با ارائه خدمات مشاوره و روان‌ درمانی، به کاهش آسیب‌ پذیری آنان در برابر شایعات کمک کنیم».

«زارعی» با تأکید بر اینکه شایعه برخلاف اطلاعات موثق و مبتنی بر واقعیت، اغلب بر پایه حدس و گمان، ترس، هیجان و یا انگیزه‌های پنهان شکل می‌گیرد، از آثاری که این پدیده بر سلامت روان می گذارد، می گوید: «این ویژگی‌ها باعث می‌شود که شایعه، به عنوان یک ویروس روانی، به سرعت در جامعه گسترش یابد و تأثیرات عمیقی بر روان و رفتار آنان بر جای بگذارد. تأثیر شایعه بر روان اشخاص و جامعه، یک مسئله مهم و پیچیده است که نیازمند بررسی دقیق و علمی است. شایعه، با ایجاد اضطراب، ترس، ناامنی و بی‌اعتمادی، می‌تواند به طور جدی بر سلامت روان اشخاص تأثیر بگذارد. گسترش شایعات نادرست می‌تواند منجر به رفتارهای غیرمنطقی، تصمیم‌گیریهای نادرست و حتی خشونت علیه خود و دیگری و تعارضات اجتماعی فراگیر شود».

به گفته او «شایعه می‌تواند به طور جدی به اعتبار و وجهه افراد، سازمان‌ها و حتی کل کشور آسیب برساند. در دنیای رقابتی امروز، حفظ اعتبار و وجهه، یک عامل کلیدی برای موفقیت و پیشرفت است. شایعات می‌توانند این سرمایه ارزشمند را به سرعت از بین ببرند و پیامدهای روانی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی تخریب گر و گسترده‌ای را به دنبال داشته باشند». 

تأثیرات شایعه بر جامعه

با توجه به اهمیت روزافزون رسانه‌های اجتماعی و نقش آن‌ها در انتشار اطلاعات، بررسی تأثیر شایعه بر روان جامعه، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. درک عمیق این تأثیرات می‌تواند به ما کمک کند تا راهکارهای مؤثری برای مقابله با شایعات و کاهش پیامدهای منفی آن‌ها پیدا کنیم. تأثیراتی که نایب دبیر اتحادیه علمی مشاوره و روانشناسی ایران ابعاد مختلف آن را شامل «تأثیرات فردی، اجتماعی و فرهنگی» و راهکارهای مقابله با شایعات و کاهش پیامدهای منفی آن‌ها می داند.  

از نظر «مجید زارعی» تأثیرات روانی-فردی شایعه شامل «افزایش اضطراب و استرس، ایجاد ترس و وحشت، تغییر در نگرش و باورها، کاهش اعتماد به نفس، افسردگی و انزوا، تشدید بیماری‌های روانی» هستند.  

«قطبی شدن جامعه، افزایش تعارضات اجتماعی، تضعیف انسجام اجتماعی، تخریب وجهه و اعتبار، بی‌اعتمادی به نهادهای رسمی» از تأثیرانت اجتماعی شایعه به حساب می آیند که این روانشناس به آن ها اشاره کرد.

این روانشناس در ادامه از «ترویج باورهای خرافی، تضعیف ارزش‌های اخلاقی، ایجاد فرهنگ بی‌اعتمادی، کاهش سرمایه اجتماعی» به عنوان تأثیرات فرهنگی شایعه نام می برد. 
 

مشتریان شایعه

هر شایعه ای برای پخش و پذیرش نیازمند ارتباط با مشتریان خود است. در واقع انتقال یک شایعه فرآیندی است اجتماعی که یک یک اشخاص جامعه می توانند نقش های متعددی در آن داشته باشند. عده ای از اشخاص فقط پیام آورند و بر آنچه شنیده اند تکیه کرده، آن را معتبر می دانند و منتقل می کنند. عده ای دیگر در نقش اشخاص شکاک ظاهر می شوند و درباره آنچه می شنوند تردید می کنند. همچنین تعدادی هم ممکن است به تعبیر و تفسیر روی بیاورند و درصدد این باشند که ببینند چه رخ می دهد تا احتمالاً براساس شایعه ها تصمیم گیری کرده و به اقداماتی خاص دست بزنند.  

مطابق تحقیقات روانشناسی صورت گرفته اشخاص شایعه پذیر و شایعه گو دارای ویژگیهای شخصیتی خاصی هستند. همانند «ساده لوحی و زودباوری، ناامنی و زودبرانگیختگی، پرگویی و گزافه گویی، غیبت و دروغگویی، خودتوجهی و کژاندیشی». 

در این میان عواملی هم در پذیرش شایعه دخالت دارند که روانشناسان این عوامل را در «تنفر و شایعه سازی، پذیرش شایعه برای توجیه خود، شکستن سکوت ملال آور، تحریف واقعیت ها، خودنمایی، پرخاشگری، مبالغه و بزرگنمایی» می دانند.  

راهکارهای مهم برای پیشگیری از شایعه

از آنجا که شایعه می تواند مسئله ساز و مشکل آفرین باشد با شیوه هایی می توان با آن مبارزه کرد. بدون شک اتخاذ شیوه ها و روش هایی می تواند در پیشگیری از انتشار شایعه و خنثی کردن آثار مخرب آن مؤثر باشد که باتوجه به ماهیت روانی-اجتماعی شایعه و علل و انگیزه های تولید و رواج آن طراحی شده باشد.  

این شیوه ها را نایب دبیر اتحادیه علمی روانشناسی و مشاوره کشور در «تقویت سواد رسانه ای، افزایش شفافیت و اطلاع رسانی دقیق، ترویج تفکر انتقادی، مقابله با منابع شایعه، تقویت اعتماد اجتماعی، تشویق به همدلی و همدردی، تشکیل گروه های حقیقت یابی، حمایت از رسانه های مستقل و حرفه ای، ارتقای سلامت روان و سوق  دادن رسانه های اجتماعی به سمت مقابله با شایعه» دانسته و بر توجه آن ها تأکید کرد.  

«مجید زارعی» با اشاره به شیوه های مقابله با شایعه به صورت جداگانه به بیان هرکدام از این موارد می پردازد: «در تقویت سواد رسانه ای لازم است اشخاص آموزش برای تشخیص اخبار درست از نادرست و ارزیابی انتقادی اطلاعات را ببینند و این آموزش باید در سطوح مختلف تحصیلی و اجتماعی ارائه شود. برای افزایش شفافیت و اطلاع‌رسانی هم باید دولت‌ها و سازمان‌ها اطلاعات دقیق و به موقع را در اختیار مردم قرار دهند تا از انتشار شایعات جلوگیری شود. استفاده از روش‌های نوین اطلاع‌رسانی (مانند شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌های موبایل) می‌تواند در این زمینه مؤثر باشد». 

او در خصوص ترویج تفکر انتقادی هم گفت که «آموزش افراد برای تحلیل اطلاعات و ارزیابی شواهد قبل از باور کردن شایعات٬ تشویق به پرسش گری و تحقیق در مورد صحت اطلاعات می‌تواند در این زمینه مؤثر باشد». 

برای مقابله با منابع شایعه آن طور که «زارعی» می گوید: «لازم است اشخاصی که به طور عمد شایعه پراکنی می کنند شناسایی و با آنان برخورد شود. استفاده از قوانین و مقررات برای برخورد با شایعه پراکنان می تواند در این زمینه اثربخش باشد». 

تقویت اعتماد اجتماعی دیگر گزینه ای بود که این روانشناس اجتماعی جهت جلوگیری از شایعه آن را تأثیرگذار دانست. «ایجاد فضای باز و صادقانه برای گفت و گو و تبادل نظر و تلاش برای کاهش تنش‌ها و اختلافات اجتماعی هم بسیار در جلوگیری از پخش شیعه اثر دارند». 

به گفته «مجید زارعی» تشویق به همدلی و همدردی از دیگر راهکارهای پیشگیری از شایعه است. «در این مورد بای دانست که ترویج فرهنگ همدلی و همدردی در جامعه می‌تواند به کاهش شایعات منفی و افزایش حمایت اجتماعی منجر شود». 

از دیگر راهکارهای پیشگیری از شایعه استفاده از رسانه‌های اجتماعی به عنوان ابزاری برای مقابله با شایعه است که مطابق سخنان این روانشناس «رسانه‌های اجتماعی می‌توانند به عنوان ابزاری برای انتشار اطلاعات درست و رد شایعات مورد استفاده قرار گیرند و با مدیریت این رسانه ها می توان پخش شایعات را کاهش داد».

«مجید زارعی» یکی دیگر از گزینه های پیشگیری از شایعه را تشکلی گروه های حقیقت‌یابی عنوان می کند: «تشکیل گروه‌های حقیقت‌یابی مستقل و مورد اعتماد مردم می‌تواند به بررسی صحت اطلاعات و رد شایعات کمک کند». 

حمایت از رسانه‌های مستقل و حرفه‌ای هم از جمله راهکارهای جلوگیری از این پدیده به حساب می آید. راهکاری که بنا به سخنان «زارعی» نقش بسیاری زیادی در راستای جلپگیری از انتشار شایعه دارد: «رسانه‌های مستقل و حرفه‌ای می‌توانند با ارائه اطلاعات دقیق و بی‌طرفانه، به کاهش شایعات و افزایش آگاهی عمومی کمک کنند». 

او سپس با اشاره به ارتقای سلامت روان یه عنوان یکی دیگر از گزینه مطرح در این زمینه می گوید: «ارتقای سلامت روان اشخاص جامعه می‌تواند به کاهش آسیب‌پذیری آنان در برابر شایعات کمک کند». 

«زارعی»  بر تدوین برنامه‌های آموزشی ویژه  برای پیگیری از شایعه تأکید می کند: «تدوین برنامه‌های آموزشی ویژه برای گروه‌های آسیب‌پذیر (مانند کودکان، نوجوانان و اشخاص دارای مشکلات روانی) می‌تواند به آنان کمک کند تا با شایعات به طور مؤثرتری مقابله کنند». 

و در مورد راهکار آخر یعنی استفاده از فناوری‌های نوین٬ او «استفاده از فناوری‌های نوین (مانند هوش مصنوعی) برای شناسایی و رد شایعات» را ضروری می داند 

براساس گفته های «مجید زارعی» با توجه به پیچیدگی و گستردگی تأثیرات شایعه، مقابله با آن نیازمند یک رویکرد جامع و چندجانبه است که شامل آموزش، اطلاع‌رسانی، تقویت تفکر انتقادی، مقابله با منابع شایعه و تقویت اعتماد اجتماعی بوده و در نهایت، مقابله با شایعه نیازمند تلاش و همکاری همه اشخاص جامعه است. /

* گزارش: زیبا امیدی فر